Is alleen wonen nog betaalbaar?

Dit verhaal is ook te beluisteren.

Ashley Wade is een alleenstaande moeder van twee zoons van zeven en vier. Ze werkt als consultant en verdient een ruim salaris. ‘Ik heb het voor mijn gevoel financieel beter dan toen ik met mijn partner woonde,’ mailt ze. ‘Dat komt doordat de kinderen bij mij wonen en ik daarvoor toeslagen ontvang, zelfs met dit salaris. En omdat ik geen partner meer heb die geld uitgeeft aan onnodige dingen,’ voegt ze eraan toe.

De grootste kosten zijn voor de kinderen: ‘Volle bak opvang’, zodat ze kan werken. Haar ex verdient veel minder, dus zij moet alles voor de kinderen betalen. Daarnaast heeft ze hypotheek- kosten, een studielening en een lening voor haar auto. ‘Met alle toeslagen erbij houd ik zo’n duizend euro per maand over. Daar kan ik prima van leven en sparen.’

Yasemin Gönülalan, een alleenstaande moeder van een zoontje van vijf, voelt zich veel rustiger sinds ze een paar jaar geleden een bijstandsuitkering kreeg. ‘De uitkering heeft me mijn autonomie teruggegeven,’ zegt ze. Ze is blij dat ze zeggenschap heeft over haar eigen rekening; voorheen moest ze de man van wie ze scheidde om geld vragen. In de crisisopvang had ze vijftig euro per week. ‘Weet je wat luiers kosten?’ Met de bijstandsuitkering redt ze het prima, zolang er geen onverwachte rekeningen komen. Door de toeslagen kan haar zoontje op sport en zwemles. Met hulp van de gemeente is ze haar eigen onderneming gestart als coach voor alleenstaande biculturele moeders zoals zij. Anders dan veel autochtone hulpverleners snapt ze ‘wat het betekent om als alleenstaande ouder verder te gaan als je uit een wij-cultuur komt’.

VRIJ NEDERLAND VERNIEUWT

Er gaat veel veranderen bij Vrij Nederland. Zo gaan we de redactie uitbreiden, de website en het blad opnieuw vormgeven en ons meer richten op onze oorspronkelijke missie. Benieuwd? Lees hier meer!

niet met vakantie

40 procent van de volwassen Nederlanders woont volgens het CBS alleen, en daar zijn de bijna 600.000 eenoudergezinnen nog niet bij opgeteld. Hoe vergaat het die groepen financieel ten opzichte van samenwoners?

‘Ook al is dat geen onredelijk bedrag en hoef ik er ook niet anders door te gaan leven.’

Ik vraag het Peter Hein van Mulligen, hoofdeconoom van het CBS. Hij stuurt het meest recente staatje van het gemiddeld besteedbaar inkomen per huishoudtype. Eenpersoonshuishoudens hebben volgens dit overzicht uit 2022 een besteedbaar inkomen van gemiddeld 28.500 euro per jaar. Eenoudergezinnen met kinderen jonger dan 18 jaar zitten op 36.600 euro. Bij samenwoners met minderjarige kinderen ligt dat bedrag op meer dan het dubbele: ruim 75.000 euro aan besteedbaar inkomen per jaar.

In die massa van bijna 3,8 miljoen alleenwoners kan het gaan om een 37-jarige consultant als Ashley Wade, of een 35-jarige alleenstaande moeder die zich langzaam uit de bijstand losmaakt, zoals Yasemin Gönülalan. Of iemand als pensioenbelegger en co-ouder Rogier Swierstra (44), alimentatieplichtig voor zijn ex die in het voortgezet onderwijs werkt. ‘Ik moest wel slikken toen ik hoorde hoe hoog de alimentatie zou uitvallen,’ mailt hij. ‘Ook al is dat geen onredelijk bedrag en hoef ik er ook niet anders door te gaan leven.’

Swierstra kwam na zijn scheiding al snel weer op hetzelfde welvaartspeil als voorheen, mailt hij. ‘Het duurde even om te wennen aan de nieuwe situatie en ik ben de eerste zomer niet met vakantie geweest, vooral omdat ik het overzicht niet had om dit te regelen en het nieuwe huis moest worden verbouwd. Maar inmiddels spaar ik weer behoorlijk en ben ik voltijds gaan werken.’

Vorig jaar is hij met zijn zoons naar de Verenigde Staten gevlogen om zijn broer te bezoeken. Het is de vliegschaamte, niet het geld, die hem ervan weerhoudt om dat vaker te doen. ‘En het vergt veel geregel waar ik weinig zin in heb.’

armoedegrens

De armoedecijfers in ogenschouw nemend, valt er wel iets te concluderen over welke alleenwoners bovengemiddeld kwetsbaar zijn. Alleenstaande moeders, bijvoorbeeld, met meerdere kinderen jonger dan achttien jaar. Econoom Van Mulligen wijt dat mede aan de traditionele rolverdeling in Nederlandse gezinnen, waardoor na een echtscheiding ‘het inkomen van moeders vaak niet voldoende is om hetzelfde welvaartsniveau vast te houden. Ze hebben een gerede kans om met een inkomen te blijven zitten dat onder die armoedegrens zit’.

Een andere kwetsbare groep vormen de single starters op de woningmarkt, stelt de hoofdeconoom van het CBS. ‘Sowieso is de solo-lever een groter aandeel van het inkomen kwijt aan woonlasten, zoals huur, hypotheek, gas, water en licht,’ zegt hij via Zoom. Maar echt precair wordt de situatie volgens hem voor jonge woningzoekende solo’s zonder koopgeschiedenis, die zich met onbetaalbare huizenprijzen en torenhoge huren geconfronteerd zien.

Wer jetzt kein Haus hat baut sich keines mehr, dichtte Rilke, en dan letterlijk. Mede hierdoor loopt het aantal economisch daklozen op, ziet Van Mulligen.

Een andere groep die moet uitkijken, bestaat uit alleenwonende zzp’ers in lager betaalde sectoren als toerisme, transport, communicatie en cultuur. Daar ben ik er als freelance journalist zelf een van. Maar met de enorme mazzel dat ik als alleenwonende co-ouder, dankzij de gedeelde overwaarde op het voormalige gezinshuis, net een eigen nieuwbouwappartement in een bouwgroep kon kopen. Een jaar later zou dat door de gestegen prijzen al niet meer mogelijk zijn geweest.

‘Zodra ik mijn deel van de erfenis krijg, wordt mijn uitkering stopgezet en mag ik het geld eerst opeten. Mijn familieleden lossen het af op hun hypotheek.’

Omdat er geen ander inkomen is waarop ze kunnen terugvallen, blijven soloverdieners over het algemeen kwetsbaarder. In de levensloopstatistieken ziet Van Mulligen de armoedecijfers onder vijftigers ‘omhoogschieten’, mede vanwege het aantal mensen dat rond die tijd zijn baan door een faillissement of ziekte kwijtraakt. En niet makkelijk weer aan nieuw werk komt, of niet altijd recht heeft op een arbeidsongeschiktheidsuitkering. ‘Als je samenwoont in die omstandigheden is dat al geen vetpot,’ zegt Van Mulligen, ‘maar als alleenstaande is de kans groot dat je dan tot aan je AOW van een bijstandsuitkering moet zien rond te komen. En 80 procent van de mensen in de bijstand leeft onder de armoedegrens.’

bovenwoning

Dit lot trof een 51-jarige lezer die graag anoniem blijft, co-ouder van drie kinderen. Hij raakte arbeidsongeschikt en belandde na de scheiding van zijn vrouw, die kostwinner was, in de bijstand. Het gebrek zit ’m in gezelschap, niet in geld, laat hij weten. Hij is gewend zuinig te leven en kan het gemis aan het uitgaan en de cursussen van weleer gemakkelijk relativeren. Is blij met de tijd die hij voor zijn drie jonge kinderen heeft als ze bij hem zijn. Dat hij via Marktplaats een bovenwoning vond van duizend euro per maand stemt hem dankbaar, zegt hij. ‘En dankbaarheid levert veerkracht op.’

Ook als je het feitelijk prima redt, kan het gevoel van financiële kwetsbaarheid de solo-lever parten spelen. Neem Eveline Helmink, moeder van twee puberzoons, uit Amsterdam, die mede door gebrek aan geschikte woonruimte niet samenwoont met haar nieuwe partner: ‘Hoewel ik het alleen wonen zeer op waarde schat, vind ik het soms ook enorm eenzaam en domweg eng,’ mailde ze na de eerste oproep voor deze serie. ‘Ik ben enerzijds trots op mijn onafhankelijkheid. Anderzijds is er constant de financiële druk: ik woon in een vrijesector-huurwoning, elk jaar dikke huurverhoging en ik heb geen kans op kopen of een betaalbare huurwoning. Dan zijn er de dagelijkse kosten, het altijd alles alleen moeten regelen en gaande houden, geen back-up hebben, niemand die het even overneemt. In alle openheid,’ schreef ze: ‘De afgelopen jaren hebben bij mij een gekke, diepe en irreële angst voor afhankelijkheid en schaarste omhooggehaald, die ik niet van mijzelf kende.’

Patricia van der Put (49) uit Dordrecht herkent iets van die mengeling van zelfredzaamheid en kwetsbaarheid. Ze is zes jaar geleden vriendschappelijk gescheiden van haar ‘ex-genoot’, hun twee kinderen zijn om de week bij haar. Ze combineert twee banen met een chronische ziekte: endometriose. ‘Ik werk in loondienst én als zelfstandige,’ zegt ze telefonisch. ‘Dat laatste vind ik kwetsbaar; toch wil ik niet anders, omdat ik er juist ook levensenergie van krijg, wat ik weer nodig heb voor mijn veerkracht.’

tochtig huurwoninkje

Socioloog Elyakim Kislev, werkzaam aan de Hebrew Universiteit in Jeruzalem, is een van de weinige onderzoekers wereldwijd die zich expliciet met Single Studies bezighoudt. Hij ziet dat solo-levers ten opzichte van samenwoners en echtparen vaker postmaterialistische waarden aanhangen, zoals creativiteit, vrijheid, nieuwe dingen proberen, introspectie en zelfverwerkelijking. Waarden die de welvaartsval, in elk geval gevoelsmatig, compenseren.

Patricia van der Put is daar een goed voorbeeld van. Ze voelt zich een geluksvogel dat ze zes jaar geleden een klein huis in Dordrecht kon kopen voor 160.000 euro, dat inmiddels drie ton waard is. Maar haar waarden zijn ook veranderd, ziet ze. ‘Sinds mijn scheiding is duurzaamheid steeds belangrijker geworden. Als ik iets wil, kijk ik eerst of ik het echt nodig heb, dan of ik het kan lenen, of anders tweedehands kan kopen. Ik leen zelf ook graag mijn spullen uit. Een enkele keer flitst er iets door mijn hoofd wat ik wel zou willen kopen, maar dat schuif ik meteen opzij. Ik stá niet eens voor het morele dilemma van een vervuilende vliegvakantie, want ik kan het toch niet betalen. Ik kan mij in mijn gevoel en levensvreugde juist enorm rijk voelen,’ zegt ze. ‘Als ik bij het stoplicht in mijn oude camperbusje naast een stel sta met een nieuwe cabrio sportwagen voel ik geen ongelijkheid. Voor mij ligt rijkdom echt in iets anders dan geld, daarom voelt het niet alsof ik erop achteruit ben gegaan.’

Waarden als zelfbeschikking, vrijheid, avontuur en duurzaamheid kunnen een kleinere portemonnee compenseren. Ook als je geen vrijwillige single bent, maar een single by circumstance, zoals dat in de vakliteratuur heet, wat zoveel betekent als ‘onvrijwillig solo’. De voornoemde 51-jarige co-ouder had zelf niet willen scheiden. Toch mailt hij: ‘In deze wereld waarin over- daad ziekmakend is, ben je als single met een zuinige instelling juist een goede verzorger van jezelf én van de samenleving, en bewijs je ook de aardbol een goede dienst. Hoofd omhoog en buig je relatieve armoede om tot iets waar je trots op mag zijn!’

Hij is niet afgunstig op diegenen die ‘het leven hedonistisch vieren alsof het hun laatste dag is. Om me heen heb ik mensen die het op zijn zachtst gezegd financieel voor de wind gaat, onder wie naaste familieleden, maar ik geloof niet dat zij ondanks hun grote huizen en SUV’s gelukkiger zijn.’

‘Als twee alleenstaanden met een uitkering van een alleenstaande gaan samenwonen, gaan ze er maandelijks 684,24 euro netto op achteruit.’

En toch kan een inkomensverlies afstand creëren tot je omgeving. ‘Wat het verschil in financiële armslag wél doet, is het uiteendrijven van onze werelden,’ mailt hij. ‘Als mijn ouders overlijden, zullen mijn broers en zusters met de erfenis hun hypotheek oversluiten naar een goedkopere variant, of voor de hobby nog maar weer een luxe auto erbij kopen. Terwijl ik met mijn krappe en tochtige private huurwoninkje niet ineens sneller in aanmerking kom voor een passende sociale-huurwoning met tuin voor de kinderen, bijvoorbeeld.’

‘Sterker nog,’ zegt hij: ‘Zodra ik mijn deel van de erfenis krijg, wordt mijn uitkering stopgezet en mag ik het geld eerst opeten. Niet meer dan logisch, maar mijn punt is dat ik het niet kan investeren. Mijn familieleden betalen voor hun villa’s enkele honderden euro’s aan hypotheek en ik betaal duizend euro voor mijn onderkomen. Het is dat ik niet om geld maal, maar ten principale zit dat scheef.’

bestaanszekerheid

Ashley Wade, Patricia van der Put, Rogier Swierstra, Yasemine Gönülalan en de anonieme co-ouder scoren hoog op wat de Commissie Sociaal Minimum onder ‘bestaanszekerheid’ verstaat. Dat gaat niet alleen over financiële bestaanszekerheid, maar ook over zinvolle activiteiten en fijne sociale contacten. Het zou interessant zijn om een vergelijking te maken tussen alleen- en samenwoners, om te zien wie hoger scoort. Socioloog Elyakim Kislev en de Amerikaanse psychologe en onderzoekster Bella DePaulo beijveren zich al jaren voor Single Studies als zelfstandige academische discipline om de vele aspecten van dit fenomeen in kaart te brengen.

Financieel worden solo’s benadeeld, ziet het Nederlandse Centrum voor Individu en Samenleving (CISA). De stichting probeert de ongelijkheid tussen samenwoners en kinderloze alleenwoners al decennia onder de aandacht te brengen. Puntsgewijs somde voorzitter Kees van der Leer vorig jaar in dit blad de financiële achterstelling van eenpersoonshuishoudens ten opzichte van samenwoners op. Huisvesting, inrichtingskosten, nutsvoorzieningen en dagelijkse uitgaven drukten veel zwaarder op het budget van alleenstaanden, zei hij. ‘Tot 1989 was er een alleenstaandentoeslag om tegemoet te komen aan hogere woonlasten, maar die hebben het CDA en de VVD de nek omgedraaid.’ Ook hebben alleenwoners minder belastingvoordelen dan samenwoners die inkomsten en aftrekposten profijtelijk naar elkaar kunnen schuiven en zo minder belasting over het- zelfde bedrag betalen. Bovendien betaal je als alleenwoner relatief meer afvalstoffenheffing. In Amsterdam 344 euro voor een eenpersoonshuishouden, 459 euro voor een meerpersoonshuishouden, ongeacht het aantal mensen.

‘Als je puur kijkt naar het inkomen voor belasting, dan neemt die ongelijkheid in de Nederlandse samenleving wel iets toe,’ ziet Van Mulligen van het CBS. ‘Dat zorgt ervoor dat er allerlei maatregelen genomen worden om inkomensongelijkheid terug te dringen: denk aan allerlei toeslagen en premies. Die ‘‘herverdelingsmachine’’ is wel harder gaan draaien.’

onevenredig zwaar belast

Peter van Leeuwen, ambtelijk secretaris van de Landelijke Cliëntenraad, vraagt zich of die herverdelingsmachine wel zo rechtvaardig voor alleenwoners uitpakt. De LCR vertegenwoordigt de vier miljoen burgers die een uitkering of toeslagen ontvangen, zoals AOW’ers en mensen met kinderbijslag. De Raad heeft naar aanleiding van deze serie in Vrij Nederland aan het Nibud vragen gesteld over hoe solo’s met of zonder kinderen qua inkomen, belastingen en uitkeringen staan ten opzichte van samenlevende tweeverdieners. Deze maand worden de eerste resultaten verwacht. Ook wil Van Leeuwen de effecten zien op arbeidsparticipatie. ‘Wat betekent het als alleenwonende ouders denken: weet je wat, mijn kinderen gaan naar het voortgezet onderwijs, ik ga meer werken. Wat houden ze dan van hun extra euro over?’

‘Veel ondernemers hechten eraan dat zelfstandig te doen door onroerend goed aan te schaffen en te verhuren, of aandelenportefeuilles op te bouwen.’

Hij heeft namelijk het vermoeden dat de onderzoeksgroep door belastingregels onevenredig zwaar wordt belast. ‘Er wordt makkelijk gezegd: ‘Ga extra werken, waarom moet de gemeen- schap voor jou betalen?’ Maar ik denk dat we zullen aantreffen dat het voor veel alleenwonende ouders helemaal niks extra’s oplevert om aan het werk te gaan of een dag extra te gaan werken, in verhouding tot bijvoorbeeld de kosten van de kinderopvang.’

bouwen

Een van de allerbelangrijkste uitdagingen voor de soloportemonnee ligt natuurlijk op de huizenmarkt. Rijksbouwmeester Francesco Veenstra benadrukte in deze serie al eerder de absolute noodzaak om heel snel voor de groeiende groep alleenwoners met of zonder kinderen betaalbaar te gaan bouwen. Maar daarnaast kan er aan de knoppen gedraaid worden van het uitkeringen- en toeslagenstelsel, want daarmee krijg je een samenleving natuurlijk ook een bepaalde kant op. Dat zijn ideologische keuzes, zegt demograaf Jan Latten. ‘De financiële bij- stand van de overheid bevrijdde vanaf de jaren zeventig vrouwen zonder inkomsten uit een ongelukkig huwelijk en ondersteunde daarmee tegelijkertijd de vrouwenemancipatie en de individualisering. AOW’ers die alleen kwamen te staan, kregen een extra toeslag om de afwezigheid van een partner te compenseren,’ zegt hij. ‘Maar een van de onbedoelde gevolgen is dat nieuwe liefdesparen op AOW-leeftijd minder snel gaan samenwonen, omdat ze dan gekort worden op die inkomsten. Wat dus voor de gestagneerde huizenmarkt weer niet zo gunstig is.’

‘Samenwonen is financieel onvoordelig,’ mailde een lezer naar aanleiding van deze serie. ‘Als twee alleenstaanden met een uitkering van een alleenstaande gaan samenwonen, worden beide normen ingeleverd en krijgen zij daar samen één norm voor ‘een echtpaar’ voor terug. Beide belanghebbenden gaan er maandelijks 684,24 euro netto op achteruit als zij gaan samenwonen. En dan krijg je er vrijwillig alle nukken en onvolkomenheden van de partner bij,’ voegde hij eraan toe.

Mede vanwege de huisvestingsproblematiek klinkt de roep om uitkeringen te individualiseren, dat wil zeggen: niet afhankelijk te maken van huisgenoten of het wegvallen ervan. Gewoon bij elkaar kunnen intrekken met behoud van je AOW of alimentatie. ‘Zolang het maar niet onvoordelig terugslaat op alleenwoners,’ waarschuwt Peter van Leeuwen van de LCR. Hij noemt het ‘een levensgevaarlijk onderwerp, omdat het vanuit de gedachte ‘die alleenstaanders worden te duur’ óók kan betekenen dat alleenwoners dan gekort worden.

broodfonds

Ik heb ze niet geteld, maar ik vermoed dat een groot deel van de leden van mijn Broodfonds alleen woont. Zo’n fonds is een collectieve voorziening waarin maximaal vijftig zzp’ers elkaar steunen. Als ik langdurig ziek word, ontvang ik tot twee jaar lang elke maand 1500 euro netto belastingvrij. Daar leg ik maandelijks 80 euro voor in. Maar wat als ik echt langdurig arbeidsongeschikt zou raken? Daar lig ik ’s nachts eerlijk gezegd wel eens van wakker.

‘Vrouwen hebben mannen allang ingehaald wat betreft onderwijsniveau. Het is de arbeidsdeelname die bij het krijgen van kinderen achterblijft.’

Dat is een ander punt voor een solo-economie, zegt Peter van Leeuwen: ‘Een andere organisatie van het financiële vangnet, bijvoorbeeld bij arbeidsongeschiktheid.’ Want niet alleen het aantal solo’s blijft maar oplopen, ook het aantal mensen dat als zzp’er werkt. Daarom is het zijns inziens, ondanks de protesten vanuit de sector, een goed idee dat in 2027 waarschijnlijk zo’n collectieve arbeidsongeschiktheidsverzekering verplicht wordt.

Zou het ook niet aan te raden zijn om voor dezelfde groep pen- sioensparen verplicht te stellen? Ook dat ligt gevoelig, weet Van Leeuwen. ‘Veel ondernemers hechten eraan dat zelfstandig te doen door onroerend goed aan te schaffen en te verhuren, of aandelenportefeuilles op te bouwen.’

solidariteit

Uiteindelijk gaat het voor een bloeiende solo-economie misschien wel vooral over het thema ‘solidariteit’ en de veranderde organisatie daarvan. Natuurlijk moet de nadruk op een toename van financiële geletterdheid liggen voor mannen en vrouwen: praktische kennis van begrippen als ‘verdienvermogen’, een ‘financiële buffer’ en ‘vermogensopbouw’ zijn essentieel in een samenleving waarin heel veel mensen door scheiding en vergrijzing grote delen van het leven alleen komen te wonen. Het zou best inzichtelijk kunnen zijn om al tijdens je opleiding eens na te denken: hoe is straks de relatie tussen opleiding, werk en inkomsten? Hoe bouw je een potje op voor onvoorziene tegenslagen? Hoe voor je pensioen? Waar verzeker je je tegen?

Maar dat werkt niet zonder een ruimer gesprek over zorg voor elkaar. Het maatschappelijke voordeel van samenwonen en huwelijk is dat er meestal voldoende werd verdiend om samen naast het werk ook iets voor de gemeenschap, de buurt, de vereniging of de school te kunnen betekenen. De vraag is of het singlisisme ten koste is gegaan van die zorg, alleen al omdat individuen elkaar niet meer kunnen vrijspelen door aanvullende inkomsten.

Economen kunnen niet nalaten te benadrukken dat het de allerhoogste tijd is om economische zelfstandigheid prio 1 te maken, zoals ze dat in de veiligheidssector noemen. ‘Vrouwen hebben mannen allang ingehaald wat betreft onderwijsniveau. Het is de arbeidsdeelname die bij het krijgen van kinderen achterblijft. Voor economische zelfstandigheid moet dus de participatie omhoog,’ zegt Peter van Leeuwen.

Maar maak de antenne voor de zorgen van de ander dan prio 2, en vooral bij mannen. Een buur zonder auto een keer helpen met transport, vrijwilligerswerk op school, bij een zieke tante informeren of ze een gezonde maaltijd kan gebruiken, een dag helpen bij het plaatselijke verzorgingshuis; laat vaders het voorbeeld van die onmisbare informele zorg óver de grenzen van het eigen huishouden heen aan hun zoons geven. Ook dát hoort bij een solidaire en bloeiende solo-economie. Zeker gezien de enorme tekorten die er in de zorg gaan ontstaan.

Volgende maand de laatste aflevering: toekomst van de alleenwoners, nationaal en wereldwijd.
Meepraten? [email protected]

Dit artikel is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten