De VN-Thriller van het Jaar: in de onderbuik van een verziekte stad

De jury van de VN-Thriller van het Jaar neemt haar opdracht bloedserieus. De spannende boeken die kandidaat staan worden bij het juryberaad compleet doorgelicht. Juryleden citeren de mooiste zinnen, prijzen spanningsverhogende wendingen en spreken hun liefde uit voor originele, knap getekende personages. Tegelijk fileren ze de shortlist op uitgekauwde clichés, ongeloofwaardige details en opzichtige kunstgrepen omwille van de plot. In historische vertellingen detecteren ze minieme anachronismen. Soms weegt die kritiek zwaarder dan de positieve punten. ‘Nu kom ik met mijn gepassioneerde tegenwerpingen,’ weersprak op het beraad een jurylid het eerder betoonde enthousiasme over een genomineerde thriller.

De lat voor het toekennen van onze prijs is hoog. Van de 387 in het afgelopen jaar in het Nederlands verschenen en vertaalde spannende boeken, die deze keer door zestien recensenten zijn besproken, kregen er maar zes vijf sterren. Welk van die zes dan als winnaar uit de bus komt, is aan een jury van doorwinterde genrekenners: veellezers Don Duyns, Marijn van der Jagt en Anne Versloot, coördinator van deze gids Samuel Peperkamp en net afgetreden hoofdredacteur van Vrij Nederland Ward Wijndelts. Als juryvoorzitter schoof dit jaar Thomas Olde Heuvelt aan, internationaal bestsellerauteur en afgelopen jaar zelf nog goed voor vijf sterren met zijn boek November.

Op de shortlist staat dit jaar geen boek van eigen bodem, en bij uitzondering ook niet één Scandinavisch exemplaar. Dominant op de lijst zijn mannelijke schrijvers uit het Angelsaksische taalgebied, met als spijtig bijverschijnsel het opduiken van de overbekende mannenblik op vrouwelijke personages. Die blijkt onuitroeibaar, met name in het misdaadgenre dat speelt met variaties op ‘klassieke’ elementen. ‘Bijna misogyn,’ noemde een (mannelijk) jurylid de schrijversbehandeling van de belangrijkste vrouwen in De garage van de bijna tachtigjarige John Banville. Deze bevallige jongedames knopen beiden een romance aan met de mannelijke hoofdfiguren. Dit past in het spiegelthema van het boek. Maar dat zij ‘blindelings vallen voor als vrij onaantrekkelijk beschreven, veel oudere en best sombere sherrydrinkers’ achtte de hele jury een typische fantasie van een mannelijke schrijver-op-leeftijd.

De zes nominaties

Heel sterk aan deze Ierse politieroman die in het naoorlogse Dublin is gesitueerd, is de poëtische stijl die Banville hanteert. Vertaler Arie Storm krijgt complimenten. Meanderende zinnen reflecteren de stilstaande binnenwereld van een rechercheur en een lijkschouwer. Verfrissend en amusant is hoe die beroepsmatig samenwerken terwijl ze hun grondige afkeer van elkaar niet bepaald verbergen. De diepgewortelde kloof tussen protestanten en katholieken sluimert voortdurend. IJzingwekkend subtiel neergezet is de toenmalige macht van de Kerk. De terugblikken op een raadselachtige man die in de Tweede Wereldoorlog nazi-Duitsland ontvlucht, zijn de indrukwekkendste hoofdstukken van dit boek. En dat de schrijver een moord op een Joodse jonge vrouw in Ierland verbindt aan grotere machinaties in Israël, geeft de historische vertelling een actuele reikwijdte.

De werkelijkheidsclaim van Stad 40, die zich ook in het verleden afspeelt, is overtuigend. ‘Deze auteur heeft haar huiswerk goed gedaan,’ aldus de jury. De Engelse Natasha Pulley geeft een geromantiseerde reconstructie van een schokkende gebeurtenis die in het Rusland van 1963 ingrijpende gevolgen heeft, maar die door het regime altijd is ontkend. Haar thriller omvat belangwekkende thema’s, zoals de vraag hoe vrij van moraliteit, overheidsbelangen en individuele ambities de wetenschap is. Hoeveel menselijkheid er mogelijk is binnen een repressief systeem waarin iedereen je vijand kan zijn. En wat het betekent om homoseksueel te zijn als het uitkomen daarvan levensbedreigend is. De brisante oudere wetenschapster die ooit de mentor was van hoofdpersoon Valery K., en de zachtaardige KGB-agent die zijn leidinggevende is, zijn geweldige personages. Bijzonder is hoe de schrijfster in het gemoed van Valery kruipt, die na zeven jaar opsluiting en mishandeling in de Goelag opschrikt van elk vriendelijk gebaar. En hoe hij toch in staat is om de Russische repressie als absurdistisch te zien, wat dit beklemmende boek een wonderlijke lichtvoetigheid geeft.

De moorden zijn met zo’n omfloerste directheid beschreven, dat juryleden er een paar hebben overgeslagen.

Dat Een voor een van Chris Carter de pas uitgekomen vertaling is van een Amerikaans boek dat al in 2013 is verschenen, maakt deze superspannende thriller zélf de getuigenis van een (recent) verleden. De computertechnologie die een seriemoordenaar én zijn achtervolgers hanteren, omschrijft een jurlylid als ‘het internet van yesteryear’. Een psychopaat die zijn slachtoffers online een gruweldood laat sterven, waarbij de anonieme kijkers via een stemming de sterfwijze kunnen beïnvloeden, veroordeelt de rechercherende hoofdfiguren tot machteloos toekijken. Deze ‘gamificatie van de moordpartij’ doet alweer wat gedateerd aan. Tegelijk prijst de jury de vooruitziende blik waarmee schrijver de cynische werking van sociale media thematiseert. Minpunt is het regelmatig opduiken van clichés in de vertelling, zoals de herhaalde verzuchting waar het in het hedendaagse Californië toch naartoe gaat. En het is een dubieus compliment dat de moorden met zo’n onomfloetste directheid zijn beschreven, dat verschillende juryleden er bij het lezen een paar hebben overgeslagen om zichzelf te verlossen van de mentale imprint ervan.

intellectuele diepgang

Terugkeer van meesterplotter Harlan Coben is nummer twaalf in zijn serie over de druistige sportmakelaar/privédetective Myron Bolitar en zijn geheimzinnige makker Win. Maar deze thriller, waarin Myron een van moord verdachte, vroegere boezemvriend verdedigt met wie hij een dramatische voorgeschiedenis heeft, kan net als De garage ook prima op zichzelf staan. Heerlijk leesvoer volgens de jury: de vaart in de vertelling, de spanning die van begin af aan hoog is, en de geestige, sprankelende dialogen. Coben is uitzonderlijk goed in het neerzetten van emotionele binnenwerelden waar de lezer meteen instapt. ‘Thrillertechnisch heb ik hier het meeste van genoten,’ zei het jurylid dat zelf spannende boeken schrijft. Dat deze thriller ‘niet zo intellectueel’ werd genoemd, was als aanprijzing bedoeld.

Intellectuele diepgang is bij De MANIAC juist een kwaliteit. De Chileense schrijver Benjamín Labatut schetst de ontwikkeling van de menselijke denkkracht via alle opeenvolgende wiskundige en natuurwetenschappelijke ontdekkingen. Die zijn ook voor de alfalezers overrompelend helder uitgelegd, ook doordat Labatut grote namen tot leven brengt. Niet alle juryleden vonden dit boek, dat volgens de flaptekst ‘leest als een thriller’, voldoende in aanmerking komen voor onze hoofdprijs. Anderen zagen wel degelijk hoe hier een aangekondigde moordenaar de mensheid toenemend in de greep krijgt: een aan gekte verwant denkvermogen dat tot de opkomst van AI leidt, en krachten ontketent die kunnen leiden tot onze eigen vernietiging.

‘Hyperactueel’ noemt de jury Stad der engelen van de Amerikaan Jordan Harper. Deze volgt de dagelijkse werkzaamheden van twee werknemers van een miljoenenbedrijf dat de misstappen en onthulde geheimen van beroemdheden die een schandaal dreigen te veroorzaken, uit de openbaarheid doet verdwijnen. Deze uitvergroting van een verziekte, door schijn gedomineerde showbizz-maatschappij staat volgens Thomas Olde Heuvelt (ervaren met de mediastrategieën van de publishers & producers in de Verenigde Staten) niet eens zo ver van de werkelijkheid. De jury prijst de ‘amorele ambiguïteit’ van ‘Hollywoodfixer’ Mae, die er trots op is hoe zij ‘als een kogel’ functioneert, en haar wankelmoedige ex-geliefde Chris. Die ambiguïteit wordt door #MeToo-praktijken waar tienermeisjes het slachtoffer van zijn op de proef gesteld. In zinderend proza vol filmische taferelen schetst Harper de grootsteedse onderbuik van Los Angeles. Zijn door Dennis Keesmaat meeslepend vertaalde schrijfstijl, door de jury als ‘adembenemend’ gekwalificeerd, maakt Stad der engelen de VN-Thriller van het Jaar 2024.