Renske Leijten (SP): ‘Waarom apart van FvD? Je ziet in de politiek wel vaker het gevoel bij partijen: dat onderwerp is “van mij”. Er is in dit geval geen contact of overleg geweest, en in mijn ogen heeft Forum er ook wel een nummertje van gemaakt. Ik heb ze daarom ook politieke klaplopers genoemd tijdens de behandeling van onze initiatiefwet: je komt binnen, je doet niet mee aan het debat – je schijt het nest onder en zegt daarna “wat is het hier vies”. Dat doen ze vaak. De Kamerleden van FvD zijn vaak afwezig, en ik zie ook weinig initiatief richting collega’s. Hoewel ze in principe voor een referendum zijn, waren ze eerst niet van plan mijn wetsvoorstel te steunen. Dat deden ze pas na een ledenreferendum binnen hun partij. Hoe dan ook: ze maakten een heel circus van andermans wetsvoorstel. Wij hebben hier als fractie samen met destijds Ronald van Raak zo hard aan gewerkt, en zij hadden geen poot uitgestoken. Toen dacht ik echt: ga zelf aan het werk en maak dan lekker je eigen wet. Dat hebben ze vervolgens gedaan en nog best snel ook.’

Pepijn van Houwelingen (Fvd): ‘We hebben met Forum voor Democratie een congres georganiseerd of we voor of tegen het wetsvoorstel van de SP zouden stemmen. Op datzelfde congres was overigens Harry van Bommel van de SP als spreker, en we hebben als fractie ook voor die wet gestemd. Waar wij vooral mee in onze maag zaten, is dat we het referendum wel heel erg zouden moeten uitkleden om het er doorheen te krijgen, dus dat is een hele andere afweging dan de SP uiteindelijk heeft gemaakt. Wij gaan niet voor het bindende pad maar voor een raadgevend referendum waar geen grondwetswijziging voor nodig is. Als partij zijn we immers geboren uit het raadgevend referendum.’

Leijten en Van Houwelingen verschillen van mening over de vraag in hoeverre er overleg is geweest. Maar beide wetsvoorstellen zijn geboren uit het feit dat de volksraadpleging (in de vorm van het raadgevend referendum) in de zomer van 2018 werd afgeschaft. Nadat twee volksraadplegingen een ‘nee’ hadden opgeleverd (over de associatieovereenkomst tussen de EU en Oekraïne in 2016, en over de ‘sleepwet’ in 2018), concludeerde toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren (D66) dat het instrument ‘niet heeft gebracht wat ervan werd verwacht’.

De afschaffing kwam vervolgens terecht in het regeerakkoord van Rutte III, waarin werd geconcludeerd dat de volksraadpleging eigenlijk was bedoeld als ‘opmaat naar een correctief bindend referendum’, een variant waarbij het kabinet de uitslag niet mag negeren. Vanuit Den Haag klonk toen het argument dat ze niet zozeer tegen het referendum waren, alleen tegen dit type referendum.

SP-kamerlid Ronald van Raak besloot direct na het afschaffen van de volksraadpleging te werken aan een nieuwe initiatiefwet. Deze haalde het niet meteen, waardoor de SP nu al vijf jaar bezig is het referendum nieuw leven in te blazen.

Leijten: ‘Dit is ook wat politiek is: enerzijds werk je samen, maar je moet ook verschil maken.’

Leijten: ‘Naar onze inschatting was er na het verschijnen van het rapport van de Staatscommissie parlementair stelsel onder leiding van Johan Remkes (die pleitte voor een referendum, red.) nieuw momentum om het bindend correctief referendum weer voor te leggen, als noodrem op bestaande wetgeving. Je kan op deze manier als burger zeggen: dit gaat me te ver, ik wil daar een referendum over voeren. Als dat er komt met genoeg steun, is het vervolgens onder bepaalde voorwaarden bindend.’

Van Houwelingen: ‘Wat wij belangrijk vinden, is dat inwoners een referendum kunnen agenderen over alle mogelijke onderwerpen. In de Memorie van toelichting hebben we opgenomen dat ook evident onmogelijke of belachelijke onderwerpen mogelijk moeten zijn, zoals de afschaffing van de zwaartekracht. Volslagen ridicuul onderwerp natuurlijk, maar om ervoor te zorgen dat de keuze in onderwerpen volledig vrij is en er geen enkel taboe is, moet ook dat kunnen. Als er 300.000 handtekeningen komen voor een anti-zwaartekrachtreferendum, dan kan tijdens een debat in de Tweede Kamer vervolgens worden geconstateerd en onderbouwd dat dat onmogelijk is. Je hebt dan in ieder geval ook een verplichting aan de Tweede Kamer voor een inhoudelijk debat over een door burgers geagendeerd onderwerp. Dat maakt een referendum over een Nexit bijvoorbeeld ook mogelijk, iets wat via de wet van de SP dan weer niet kan’.

Leijten: ‘Dit is ook wat politiek is: enerzijds werk je samen, maar je moet ook verschil maken. Forum komt ook letterlijk voort uit het referendum, dus dat ze op hun eigen manier aan de slag gaan is logisch en ook goed. Zij kiezen daar hun eigen weg in. Wij kiezen voor het hoogst politiek haalbare model, Forum kiest voor hún ideale model’.

DEN HAAG CONTROLEREN

Komend jaar voegt Vrij Nederland daad bij het woord en gaan we de macht controleren in Den Haag. We beginnen in de Tweede Kamer. We zien kamerleden ronkende aankondigingen doen in ontbijt- en talkshows maar wat doen parlementariërs eigenlijk met hun mandaat? 

Dit vraagt om een diepe duik in de parlementaire gereedschapskist: welke middelen hebben zij ter beschikking en op welke manier gebruiken ze deze, en waarom? Met een serie onderzoeksartikelen, profielen en interviews geven we een dwarsdoorsnede van het Kamerwerk.

Lees er meer over in dit manifest: ‘Parlementair journalisten, kies toch niet steeds de kant van de macht!’

randvoorwaarden

Of iets haalbaar is, hangt niet alleen af van de vraag of er een meerderheid is in de Tweede Kamer. De mogelijkheid van een referendum zal immers in de grondwet moeten worden vastgelegd, en daarvoor gelden zwaardere eisen: het moet niet één, maar twee keer door de beide Kamers.

Een eerder voorstel sneuvelde op een van de randvoorwaarden: de hoogte van de uitkomstdrempel. Leijten besloot daarom de randvoorwaarden niet op te nemen in een aparte uitvoeringswet. Zo wordt de politieke discussie rondom het referendum losgetrokken van de praktische uitwerking. Dat brengt wel een zeker risico met zich mee: als de drempel niet in de Grondwet staat, kan deze makkelijker verhoogd of verlaagd worden.

Leijten: ‘Vorige maand is deze versie – de grondwetswijziging – aangenomen in de Tweede Kamer, en deze week neemt de Eerste Kamer de wet schriftelijk in behandeling. Ik heb goede hoop dat de wet er doorheen komt.’

Inhoudelijk stevig debat

De wet van Forum voor Democratie moet nog behandeld worden in de Tweede Kamer. Van Houwelingen: ‘We zijn niet de meest populaire partij, dus rondleuren voor een meerderheid is wat ons betreft nutteloos. Bij ons is iedereen welkom, we sluiten wat dat betreft niemand uit. We hebben minder contact met partijen omdat we gewoon geen dealtjes gaan sluiten.

Eigenlijk denk ik dat onze wetsvoorstellen elkaar mooi aanvullen, maar ook dat de kans dat een van de twee erdoor komt extreem klein is. Het is wel goed om de discussie erover te voeren.

Diezelfde ervaring hadden we ook vorige week bij de wetsbehandeling van mijn voorstel om de herindeling van de gemeente Groningen, waarbij Haren is opgeslokt, ongedaan te maken. Ik wist ook wel van tevoren dat de wet kansloos was, en natuurlijk zie je dat de kartelpartijen (traditionele regeerpartijen, red.) niet eens de moeite namen om op te komen dagen.

Van Houwelingen: ‘Onze taak is grondige discussies afdwingen: of het nu gaat over de schaalvergroting bij gemeentes of middelen voor democratisering.’

Je kunt het helemaal uittekenen: straks gaan ze tegenstemmen zonder ook maar een zinnig tegenargument te hebben ingebracht. De SGP kwam bijvoorbeeld wel opdagen en ook met inhoudelijk goede moties, net als de SP. Het is gewoon heel belangrijk om die discussie van eindeloze schaalvergroting bij gemeenten aan te zwengelen, en zo’n wetsvoorstel dwingt ze in ieder geval het gesprek erover aan te gaan. Je moet dat natuurlijk niet continu doen, maar als je dat zo eens per jaar doet en zo de diepte in kunt gaan over een maatschappelijk onderwerp is dat al heel wat.

Dat is eigenlijk een beetje wat we doen en onze hele raison d’être. Onze taak is grondige discussies afdwingen: of het nu gaat over de schaalvergroting bij gemeentes of middelen voor democratisering. Niet alleen in de Kamer maar ook op ministeries. Dat is ook wat onze achterban waardeert en van ons verwacht.’

Waar het ‘aanzwengelen van discussie’ voor Forum voor Democratie het doel is, ziet de SP dit eerder als een welkome bijwerking van het indienen van verschillende wetten over hetzelfde onderwerp. Leijten: ‘Door twee verschillende soorten referendumwetten te behandelen in de Kamer, worden we gedwongen er een inhoudelijk stevig debat over te voeren. Wat zijn nou de voor- en nadelen van diverse vormen van referenda? Dat moet niet alleen een technocratische discussie zijn, maar juist ook politiek en ideologisch. Dat mag wel wat meer in de Tweede Kamer. Je moet toch luisteren naar elkaars argumenten in plaats van je te verstoppen in je eigen algoritmische bubbel online en sneren over wappies of fascisten.’